حقوق متهم در قانون اساسی
تعدادی از حقوق اساسی که به متهمان در اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران اعطا شده است، به عنوان بخشی از اهمیت حقوق انسانی مورد توجه قرار گرفته‌اند. در ادامه به بیان این موارد میپردازیم:
- ماده 32 از قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به حقوق آزادی متهمان تأکید دارد و حقوق متهمان را تضمین می‌کند. این ماده در برخی نکات مهم به شرح زیر تاکید دارد:
1. حق آزادی: این ماده متهمان را از آزادی محرومیت می‌کند و مطابق با قانون، تنها با حکم و ترتیب قانونی می‌توان آنها را دستگیر کرد. این اصل مهمی برای جلوگیری از دستگیری خودسرانه و خلاف قانونی افراد است.
2. ابلاغ اتهام: در صورتی که یک فرد بازداشت می‌شود، اتهامات موجه به او باید به صورت کتبی و با ذکر دلایل به او ابلاغ و تفهیم شود. این اقدام از جنبه‌های شفافیت و حقوق متهم در فرآیند دادرسی حائز اهمیت است.
3. مقدمات محاکمه: این ماده مقدمات محاکمه متهم را به سرعت فراهم کردن آنها طی حداکثر ظرف مدت 24 ساعت پس از بازداشت متهم تأکید می‌کند. این اقدام برای اجتناب از نسبت به طولانی شدن فرآیند دادرسی و آزار ناعادلانه متهمان طراحی شده است.
4. تدابیر قانونی: متن ماده 32 نیز به تنفیذ این اصل اهمیت می‌دهد و می‌گوید که اگر کسی از این اصل منحرف شود، می‌تواند طبق قوانین و مقررات مجازات دادرسی شود.
این ماده از قانون اساسی ایران به منظور حفظ حقوق متهمان و تضمین عدالت در فرآیند دادرسی طراحی شده و نقض این اصل می‌تواند موجب تعقیب و مجازات شخصی که این حقوق را نادیده می‌گیرد، گردد.
- اصل 171 از قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به مواردی که در نتیجه تقصیر یا اشتباه قاضی در یک پرونده و در صدور یا تطبیق حکم یا حکم به مورد خاص، ضرر مادی یا معنوی به یک شخص وارد می‌شود، توجه می‌کند. این ماده در دو جنبه مهم تأکید دارد:
- مسئولیت قاضی: اگر قاضی به صورت تقصیری یا به دلیل اشتباهاتی در اجرای عملیات قضائی، درخواست معنی‌داری که از وی به عنوان قاضی دریافت شده است را نادرست تفسیر کند و در نتیجه ضرری به شخص متهم وارد شود، قاضی مسئول جبران این خسارت است. این به این معناست که قاضی می‌تواند مسئولیت مالی و معنوی ناشی از اشتباه خود را بپذیرد.
- جبران خسارت: اگر متهم به خاطر اشتباهات قاضی ضرر مادی یا معنوی کشیده باشد، در این صورت، دولت مسئول جبران این خسارت می‌شود. این به معنای آن است که اگر شخصی به دلیل تصمیمات نادرست قاضی ضرر مالی یا معنوی داشته باشد، دولت موظف است این خسارت‌ها را جبران کند.
- اعاده حیثیت متهم: اصل 171 همچنین تأکید دارد که در هر صورت، متهم از نظر حقوقی به حالت قبل از صدور حکم اعاده حیثیت می‌شود. به عبارت دیگر، اگر حکمی به ناحق صادر شده باشد، متهم به حالتی اعاده می‌شود که به عنوان اگر هیچ حکمی علیه او صادر نشده باشد.
اصل 171 اینگونه اقدامات را تأکید می‌کند تا عدالت در فرآیند قضایی حفظ شود و افراد متضرر از تصمیمات نادرست قاضی‌ها دچار خسارت‌های ناشی از این تصمیمات نشوند. این اصل به معنای اعطای حقوق متوازن و عدالت در فرآیند قضایی است و از نقض اصلی عدالت و حقوق متهمان جلوگیری می‌کند.
حقوق متهم در قوانین کیفری
در زیر، این حقوق به طور مفصل توضیح داده می‌شوند:
- حق برخورداری از وکیل، به محض تحت نظر قرار گرفتن: این حق به متهم این امکان را می‌دهد که از مرحله ابتدایی فرآیند قضایی، به وکیل خود دسترسی داشته باشد. وکیل می‌تواند متهم را در فرآیند دفاعی اشیاء کمک کند و حقوق او را حفظ کند.
- حق آگاهی و دسترسی به حقوق دفاعی پیش بینی شده در قوانین برای متهم: متهم حق دارد که با اطلاع از حقوق دفاعی خود و قوانین مربوطه، به طور مطلوب و مؤثر دفاع کند. این حق متوجه متهمان می‌شود که باید چگونه از حقوق قانونی خود بهره‌برند.
- حق آگاهی از موضوع اتهام انتسابی و ادله آن در سریع‌ترین وقت ممکن: متهم حق دارد که به سرعت و در مدت زمان کوتاهی از اتهامات علیه خود و ادله‌ی این اتهامات مطلع شود تا بتواند دفاع مناسبی ارائه دهد.
- حق تفهیم اتهام: متهم حق دارد که اتهامات مطروحه علیه خود به او به صورت کتبی تفهیم شود تا بتواند به طور دقیق متوجه اتهامات و مواد جرمی معنی‌دار شود.
- حق مطلع کردن نزدیکان از دستگیری: در صورت دستگیری، متهم حق دارد نزدیکان خود را در اسرع وقت آگاه کند تا از وضعیت او مطلع شوند.
- حق معاینه شدن توسط پزشک: این حق به متهم این امکان را می‌دهد که در صورت نیاز، توسط پزشک معاینه شود تا از وضعیت جسمی و سلامتی خود اطمینان حاصل کند.
- حق سکوت در فرایند دادرسی: متهم حق دارد که در فرآیند دادرسی سکوت کند و به زور مجبور نشود که علیه خود اظهاراتی ارائه دهد که به مضرت او باشد. متهم در این مرحله از اظهارات خود حق استفاده از سکوت را دارد.
- حق جلب نشدن بدون دلیل کافی و قانونی: متهم نباید به تعسف و بدون دلیل کافی و قانونی توسط مقامات قضائی جلب شود. این حق برای جلوگیری از بازداشت خودسرانه و خلاف قوانین تأکید دارد.
- حق مورد اکراه قرار نگرفتن در بازجویی‌ها: متهم حق دارد که در بازجویی‌ها از مواردی نظیر پرسش‌های تلقینی و استفاده از کلمات موهن خودداری کند. این حق متوجه می‌کند که فرآیند بازجویی باید طبق قوانین صورت گیرد و متهم به تضییع حقوقی متعلق به او اجازه نمی‌دهد.
- حق اطلاع از تاثیر اظهارات و همچنین تاثیر اقرار و همکاری بر روند پرونده، قبل از شروع بازپرسی و بازجویی: متهم حق دارد که از تاثیر اظهارات خود و همچنین تاثیر اقرار و همکاری‌های خود بر روی پرونده و روند دادرسی قبل از شروع بازپرسی و بازجویی اطلاع داشته باشد.
- حق ارائه آخرین دفاع در مرحله بازپرسی و دادرسی: متهم حق دارد که در مراحل بازپرسی و دادرسی دفاع مناسب و آخرین دفاع خود را ارائه دهد تا به حقوق خود دست پنجه نرم کند.
این حقوق متهمان به منظور حفظ عدالت و عدم تعرض به سوءاستفاده‌های احتمالی در فرآیند قضایی تعبیه شده‌اند و اساسی برای حفظ حقوق انسانی در دستگاه قضایی می‌باشند.