شرایط و زمان اعمال خیار غبن
شرایط اعمال خیار غبن، از قرار زیر است :
- معامله معوض: اعمال خیار غبن معمولاً در قالب معاملات معوض مانند قرارداد خرید و فروش یا اجاره انجام می‌شود. این به این دلیل است که در معاملات معوض دو طرف معامله چیزهایی با هم مبادله می‌کنند و امکان وقوع غبن وجود دارد. در مقابل، در معاملات غیر معوض مثل هبه که قصد احسان و بدون تبادل معامله انجام می‌شود، اعمال خیار غبن معمولاً ممکن نیست.
- نداشتن اطلاع از قیمت عادلانه: ماده 418 قانون مدنی می‌گوید که طرف مغبون نباید در حین معامله از قیمت عادلانه خبر داشته باشد. این بدان معناست که اگر طرفی در معامله بر اساس اطلاعات قیمتی که او داشته باشد، فریب بخورد، می‌تواند از خیار غبن استفاده کند. اما اگر طرفی عالم و با دانشی خاص در زمینه موضوع معامله باشد و با اطلاعات کافی به معامله پرداخته باشد، اختیار فسخ به وی نخواهد داده شد.
- فاحش بودن غبن: ماده 417 قانون مدنی می‌گوید که غبن باید فاحش باشد، یعنی تفاوت قیمت باید به اندازه‌ای بزرگ باشد که نشان دهد معامله واقعاً نادرست بوده است و نمی‌توان از آن مسامحه کرد. به عبارت دیگر، اگر تفاوت قیمت بین واقعیت و معامله به حدی کم باشد که با توجه به شرایط بازار، قابل قبول به نظر برسد، خیار غبن اعمال نمی‌شود.
با توجه به این توضیحات، در معامله‌های معوض، اگر طرفی در حین معامله فریب بخورد و تفاوت قیمت به اندازه‌ای بزرگ و فاحش باشد که معامله نادرست به نظر بیاید، می‌تواند از خیار غبن استفاده کند و معامله را فسخ کند. اما تفاوتی کمتر از حد فاحش، احتمالاً به او این حق را نمی‌دهد.
زمان اعمال خیار غبن
مطابق با ماده 420 قانون مدنی، خیار غبن بعد از علم به غبن فوری است. این به معنای آن است که زمان اعمال خیار غبن بعد از آگاهی از وقوع غبن باید فوراً باشد و اگر طرف مغبون در زمان انعقاد معامله یا در زمانی که به وقوع غبن آگاه شده است، تاخیر کند، دیگر حق فسخ معامله را نخواهد داشت.
برای توضیح بیشتر، این مثال را در نظر بگیرید:
یک فرد در سال 1398 معامله‌ای انجام داده و در همان زمان متوجه غبن و ضرر فاحش شده است. اگر این فرد در همان زمان یا به طور فوری بعد از آگاهی از غبن، اقدام به فسخ معامله کند، عملیه فسخ معامله قانونی است. اما اگر این فرد تصمیم به فسخ معامله را در سال 1400 بگیرد (دو سال بعد)، بر اساس ماده 420 قانون مدنی، او دیگر حق فسخ ندارد و معامله به اعتبار خود باقی می‌ماند.
بنابراین، اصولاً زمان اعمال خیار غبن باید بلافاصله پس از آگاهی از غبن فاحش باشد. این امر به منظور جلوگیری از سوءاستفاده و تاخیر در اعمال این حق ایجاد شده است و نیازمند فوریت و عمل سریع از طرف مغبون است.